Profesor Jan Miodek stwierdził w jednej ze swoich wypowiedzi, że „język jest jak rwąca rzeka”. Oczywiście można się z tym nie zgodzić, polemizować albo przytakiwać, zawierzając słowom autorytetu językowego. Każdy ma swój pogląd – czy to językoznawca, literaturoznawca, student, użytkownik polszczyzny, angielszczyzny itd. Każdy ma też prawo inaczej go postrzegać albo stawiać w innym kontekście. Nigdy ocena nie będzie jednoznaczna i zadowalająca dla wszystkich. Przecież tak wiele mówi się o Pokoleniu Y czy teraz już Generacji Z, która z pewnością napotka wiele barier w komunikacji z reprezentantami Generacji X. Inaczej na język spojrzy badacz literatury okresu romantyzmu, a w odmienny sposób znawca poezji najnowszej. W tym miejscu najlepiej dopuścić do głosu właśnie ekspertów i przekazać im narrację.

Zmiany językowe a jego przetrwanie

Porównanie, w którym prof. Jan Miodek mówi o języku jako rwącej rzece, jest efektowne, ale obarczone niebezpiecznym uproszczeniem. Niewątpliwie każdy naturalny język ma swoje źródło – jak rzeka. Równie niewątpliwe jest i to, że płynie. Ale to, że ma swoje ujście, czyli koniec – już takie pewne nie jest. Prajęzyki nie tyle kończą swój bieg, co pozostawiają po sobie odnogi. Tak było z językiem praindoeuropejskim, prasłowiańskim, pragermańskim itd. Niektóre z tych odnóg wysychają, są bowiem takie języki, które bezpotomnie wymierają. Tempo rozwoju zarówno prajęzyków, jak i tych bezpotomnie wymarłych nie jest jednak – na szczęście – tak błyskawiczne, jakby to wynikało z przyrównywania go do rwącego biegu rzeki.

Mniejsza jednak o mierzenie czasu od praindoeuropejskiego do prasłowiańskiego i potem do autonomizowania się języków słowiańskich. Tempo rozwoju, czyli płynięcia, każdego języka raz jest naprawdę rwące, a raz znacznie bardziej leniwe. Wiadomo powszechnie, że w języku polskim wiek XVI obfitował w ważne i wielkie zmiany. Ale już następny wiek XVII był niemal stojącą wodą (by konsekwentnie używać metaforyki rzecznej), z bardzo niewielkimi modyfikacjami. Czy nasz współczesny język polski płynie jak rwąca rzeka czy raczej leniwie – nie nam sądzić. Przyjdą po nas historycy języka i ocenią. Na naszych oczach zanikają samogłoski nosowe, upraszcza się akcentuacja (konsekwentnie na przedostatniej sylabie w wyrazie), zanika stare słownictwo (choćby wyrafinowane do niedawna nazwy pokrewieństwa), oczywiście pojawiają się słowa nowe (choćby w zakresie komputerowo- informatycznym). Ale na przykład odmiana wyrazów czy ortografia pozostają niemal niezmienione (może tylko zanik imiesłowów jest znaczący).

Czy to rwące, czy leniwe jest tempo biegu naszej polskiej językowej rzeki? Jan Miodek pewnie uzna, że rwące. Wolno mu. Na razie jednak jest ważne, by ta rzeka nie wyschła, czyli by polszczyzna nie wymarła (jak na przykład języki łużyckie, które jednak żyły co najmniej kilkaset lat) i nie została zastąpiona globalistycznym angielskim.

Zmiany językowe jako immanentna część rzeczywistości

Język podlega ciągłym przemianom, ponieważ rzeczywistość, którą określa, także nie jest stała. Zmiany zauważalne w języku świadczą też o sposobie patrzenia na określony obiekt, są wyrazem ludzkich mechanizmów doświadczania rzeczywistości. Zmieniają się gusta, style artystyczne w szerokim tego słowa znaczeniu, mamy nawet odpowiednie słowo na tego rodzaju fenomen – moda, m.in. moda językowa. Dla przykładu, dawniej nasze ulice wypełniały szyldy z licznymi określeniami zawierającymi cząstki: -art-, -lux-, -uni, -euro-, -inter, -ex, -us, -ux, -os, -pol. Dziś bardziej popularne okazują się struktury rodzime, podlegające mechanizmom znanym słowotwórstwu apelatywnemu i realizujące kategorię nazw miejsc tworzonych z pomocą znanych sufiksów typu -arnia (Mydlarnia „sklep”, w którym sprzedaje się „mydła”, Naleśnikarnia „kawiarnia”, w której można zjeść „naleśniki”, Szaszłykarnia „miejsce sprzedaży szaszłyków”, Zabawkarnia „sklep z zabawkami”), -ernia (Fryzjernia „zakład fryzjerski”), -ownia (Efektownia „sklep z odzieżą markową; gabinet kosmetyczny”, Stylownia „sklep z tanią odzieżą”).

W początkach XX wieku popularne były imiona Anna, Maria i Jan, Stanisław. Po stu latach okazały się nimi formy: Julia, Wiktoria i Jakub, Mateusz. Dawniej formy zdrobniałe imion tworzono przez dodanie m.in. cząstki -ch- (Jach, Miłoch, Tych, Pach, Pietrucha, Stanich), później -ek, -ik, -ka, -sia, -uś (Irek, Józek, Julka, Basia, Kubuś), obecnie modnymi skróceniami są imiona formowane pod wpływem wzorców anglojęzycznych: Wiki, Mati, Gabi, Hubi, Kacpi, Marti, Natali, Oli, Pati, Sabi. Jeszcze sto lat temu regularnie słyszeliśmy [ł] przedniojęzykowo-zębowe, dziś to cecha wymowy seniorów i osób mieszkających na pograniczu wschodnim. Z kolei pokolenie osób urodzonych po roku 1980 głoski miękkie [ś, ź, ć, dź] realizuje z osłabioną miękkością, co przypomina dźwięki [si, zi, ci, dzi]. Nazywamy to zjawisko seplenieniem umizgliwym lub depalatalizacją. To prawdziwa zmora artykulacyjna u współczesnych, pojawiająca się także w wymowie młodszych aktorów.

Transformacje nazewnicze stanowią także odzwierciedlenie zjawisk o charakterze historyczno-politycznym. Nazwy o takim uwikłaniu zwykle nie należą do trwałych, ponieważ polityczne trendy mają to do siebie, że mijają. W tej grupie znajdują się wszystkie sztucznie, odgórnie wprowadzone zmiany nazw z czasów zaborów, okupacji niemieckiej czy czasów realizmu socjalistycznego. Dla przykładu, Katowice okresowo nazywano Stalinogrodem, a średniowieczną nazwę Niemaszchleba w 1953 roku przemianowano na Chlebowo (wieś koło Gubina). Także współcześnie nazwy podlegają zmianom, aczkolwiek te przekształcenia są już usankcjonowane prawnie i odbywają się na ściśle sformalizowanej drodze. Regulowane są bowiem przez Komisję Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych oraz odpowiednie ustawy określające status prawny nie tylko nazw geograficznych, lecz także nazw osobowych, imion i nazwisk. Można zatem zmienić imię, nazwisko, a nawet nazwę miejscowości, w której się mieszka. Spektakularnym przykładem tego typu zmian...