Halina Zgółkowa – prof. zw. dr hab., kierowniczka założonego przez siebie Zakładu Retoryki, Pragmalingwistyki i Dziennikarstwa w Instytucie Filologii Polskiej UAM w Poznaniu. Redaktor naukowy 50-tomowego Praktycznego słownika współczesnej polszczyzny oraz serii słowników przeznaczonych do nauki języka polskiego jako obcego (słownika minimum i słownika podstawowego). Współautorka serii słowników minimum (polsko-duńskiego, fińskiego, norweskiego i szwedzkiego). Współautorka serii słowników frekwencyjnych dla kilku odmian współczesnej polszczyzny (języka dzieci w wieku przedszkolnym, współczesnej polszczyzny mówionej, współczesnej poezji polskiej i polskich tekstów rockowych). Współautorka podręcznika licealnego Mówię, więc jestem i poradnika Językowy savoir-vivre. Członkini Rady Programowej i przewodnicząca jury programu Mistrz Mowy Polskiej, członkini Zespołu Dydaktycznego Rady Języka Polskiego.

Jest Pani językoznawcą, obserwuje Pani zmiany zachodzące we współczesnej polszczyźnie, jakie tendencje Pani zauważa, co zanika w naszym języku, a jakie zjawiska się nasilają?

Precyzyjna odpowiedź na to pytanie wymagałaby napisania sporej rozprawy. Postaram się jednak wskazać na najważniejsze – moim zdaniem – zjawiska zmieniające w sposób istotny polszczyznę w ostatnim półwieczu.

Po pierwsze zatem, chyba zakończony został proces zaniku spółgłoski ł (przedniojęzykowo-zębowej). Została ona zastąpiona przez niezgłoskotwórczą samogłoskę u występującą jako składnik dwudźwięków (dyftongów). Przeciętny Polak przestał odróżniać wymowę auto (wymawiane jako auto) od małpy (wymawianej jako maupa). Podobnie przestaliśmy słyszeć różnicę między ch i h. Nie ma więc różnicy między wymową chałupa (xauupa) i handel (wymawiany xandel). Stało się to, co przed wiekami: utożsamienie wymowy głosek zapisywanych różnymi literami: u i ó.

Za sprawą systemu edukacyjnego (przedszkola i szkoły) ostatecznie zaniknęły cechy dialektalne, regionalne, gwarowe. Wymowa tego typu ma w zasadzie charakter językowego, folklorystycznego skansenu. Przykładem z zakresu fonetyki może być zwłaszcza wymowa mazurząca, charakterystyczna ongiś dla Mazowsza i Małopolski (czyli utożsamienie szeregów č ž š i c, z, s). Odmiany regionalne, takie jak gwara podhalańska (tzw. góralska), wielkopolska, dialekt śląski bywają używane równolegle ze standardem ogólnopolskim, a niektóre cechy, takie jak śląska wymowa a zamiast ę lub resztki akcentuacji inicjalnej (na pierwszej sylabie w wyrazie) w gwarach podhalańskich mają charakter reliktowy.

Ważną zmianą było urzędowe uznanie, że kaszubszczyzna nie jest dialektem polskim, lecz autonomicznym językiem. O podobną decyzję zabiegają nadal środowiska śląskie.

Na naszych oczach dochodzi do kolejnego zaniku: tzw. samogłosek nosowych. Ich wymowa jako samodzielnych głosek jeszcze przetrwała (w zasadzie) w sąsiedztwie spółgłosek szczelinowych, np. w wyrazie wąs (wymawiany wõs). Rzadziej spotyka się te głoski na końcu wyrazu, np. w wyrazie ręką (wymawiane renkõ, ale też renkom, renkou lub renko). Można przypuszczać, że w nieodległym czasie i ta zmiana zostanie dokonana i zakończona. Będzie ona miała pewne konsekwencje fleksyjne, na przykład wymowa matkom zarówno w narzędniku l. poj., jak i w celowniku l. mn.

I jeszcze jeden proces zachodzący na naszych oczach. To upowszechnienie się akcentuacji na przedostatniej sylabie w wyrazie (tzw. paroksytoneza). Dotyczy to zarówno wyrazów rdzennie polskich w ich odmianie, jak i wyrazów zapożyczonych. Te pierwsze są używane w czasie przeszłym i akcentowane, np. przyszliśmy, zrobiliśmy (zamiast akcentuacji nadal używanej za poprawną: przyszliśmy, zrobiliśmy) albo w trybie przypuszczającym: przyszlibyśmy, zrobilibyśmy zamiast przyszlibyśmy, zrobilibyśmy.

Oprócz tych – wydaje mi się najważniejszych – zjawisk fonetycznych i fonologicznych zachodzą także zmiany w zakresie słownictwa. Na przykład zasób leksykalny dzisiejszych dzieci w wieku przedszkoln...